De gilden: de oudste verenigingen van Gemert-Bakel

Door Hans Pennings, Gemeentearchief Gemert-Bakel

Als je in de gemeentegids bladert en de honderden verenigingen voorbij ziet komen die in Gemert-Bakel actief zijn, dan besef je dat onze gemeente een rijke gemeente is. Tussen al die verenigingen vallen er een paar op die toch wel heel bijzonder zijn: de gilden. Het zijn namelijk de oudste verenigingen binnen onze gemeente.
Gemert-Bakel telt op dit moment vijf gilden, of eigenlijk vier gilden en één broederschap. Ze hebben allemaal hun eigen geschiedenis, zijn op verschillende manieren en op verschillende momenten ontstaan en hebben hun eigen doelstellingen. Dat maakt ze ook bijzonder. In het verleden waren er zelfs acht gilden.
Wat zijn gilden eigenlijk? Gilden zijn verenigingen van burgers met een gezamenlijk doel: de bijzondere verering van een heilige, de bescherming van huis en haard, of de bescherming van de beroepsgroep. We kennen dan ook drie soorten gilden: de altaarbroederschappen, de schuttersgilden en de ambachtsgilden. In de loop van de eeuwen zien we dat er ook mengvormen ontstaan. Er zijn broederschappen en ambachtsgilden die zich gaan oefenen in de wapens en schuttersgilden worden. Daarnaast zien we dat schuttersgilden ook een religieuze functie hebben en van oudsher een altaar in de kerk hebben. Al deze varianten komen voor in Gemert-Bakel.

In Gemert-Bakel komen we drie schuttersgilden tegen: in Bakel het Sint Willibrordusgilde en in Gemert het Sint Jorisgilde en het Sint Antonius en Sint Sebastianus Gilde. Van oudsher worden de Gemertse gilden aangeduid als ‘De Rooj’ en ‘De Gruun’. Dat heeft alles te maken met de kleur van hun kostuums. De rode kleur is de kleur van de martelaar Sint Joris en groen traditioneel de kleur van Sint Antonius. In de gemeente kennen we één broederschap: de Onze Lieve Vrouwe Broederschap in Gemert. Daarnaast is er één beroepsgilde: het Sint Severusgilde. Uit het verleden kennen we nog het Sint Ambrosiusgilde in Gemert, eigenlijk een broederschap of beroepsgilde en drie schuttersgilden: het Sint Hubertusgilde in Gemert (Koks), het Sint Antoniusgilde in Milheeze en het Sint Hubertusgilde in Bakel.
Het Sint Willibrordusgilde in Bakel, van oorsprong een kerkelijke broederschap, is volgens de overlevering opgericht in 1296 en vierde in 1921 het 625-jarig bestaan. De Onze Lieve Vrouwe Broederschap in Gemert is opgericht in de vijftiende eeuw en wordt voor de eerste keer genoemd in 1499. Het doel van de broederschap was van oudsher het onderhouden van de devotie tot Onze Lieve Vrouw, het beheer van het broederschapaltaar en het organiseren van twee processies: de sacramentsprocessie en de nog steeds bestaande processie naar Handel.  De beide Gemertse schuttersgilden zijn waarschijnlijk opgericht in de zestiende eeuw. De oudste vermeldingen zijn 1657 (koningsvogel Sint Antoniusgilde) en 1608 (koningsschild Sint Jorisgilde). Beide schuttersgilden beschikten van oudsher over een altaar in de Gemertse kerk. Het Sint Jorisaltaar werd opgericht in 1516, het altaar van Sint Antonius en Sint Sebastianus voor 1588. Het Sint Antonius en Sint Sebastianusgilde is sinds mensenheugenis eigenaar van de Sint Antoniuskapel op de Deel, voor het eerst genoemd in 1564.
Van het Sint Antoniusgilde in Milheeze is niet zoveel bekend. In het gemeentearchief is een document uit de jaren 1790-1793 bewaard gebleven. Daaruit blijkt dat het gilde een kapitein, koning, vaandrig en dekens heeft. In 1809 bestaat het gilde nog. Het Sint Hubertusgilde in Bakel is opgericht in 1888 door enkele oud-leden van het Sint Willibrordusgilde. Het gilde is in 1935 opgeheven, maar enkele attributen zoals kapiteinsschilden, sjerpen, hoed en vaandel zijn bewaard gebleven. Het Sint Hubertusgilde op Koks in Gemert is in 1849 opgericht als mussengilde en heeft bestaan tot circa 1976. In 1969 werd het 120-jarig bestaan gevierd. Beschermvrouwe was M.H.E.E. barones van Harinxma thoe Sloten-Scheidius. Het Sint Ambrosiusgilde in Gemert werd in 1675 opgericht als kerkelijke broederschap van bijenhouders met voornamelijk religieuze en sociale verplichtingen. Het gilde is in 1973 opgeheven. Gelukkig zijn het rouwvaandel en het archief van het gilde bewaard gebleven in het gemeentearchief.
Het Sint Severusgilde is een beroepsgilde van wevers en werd opgericht in 1888. Het bestaat uit een hoofdgezelschap en aangesloten gezelschappen.

De broederschappen en de gilden kennen van oudsher hun eigen reglementen. Vaak werden die statuten of ‘kaarten’ verleend en bevestigd door wereldlijke en kerkelijke overheden. Het Sint Ambrosiusgilde kreeg zijn statuten in 1675 van de plaatselijke parochiegeestelijken. De statuten van de twee Gemertse gilden werden verleend door de landcommandeur en keer op keer herbevestigd bij de inhuldigingen van de nieuwe landcommandeurs als heer van Gemert. Van het Sint Antonius en Sint Sebastianusgilde is de oudste kaart bewaard gebleven uit 1699, van het Sint Jorisgilde uit 1715. Dat geldt ook voor de Onze Lieve Vrouwe Broederschap. Het reglement van de broederschap werd opgesteld in 1745 en door de opeenvolgende heren van Gemert herbevestigd. In Bakel heeft het Sint Willibrordusgilde in 1775 zelf een kaart of reglement opgesteld en in 1828 aangevuld. Het is niet door hogerhand bevestigd.
De meest in het oog springende gilden binnen de gemeente zijn natuurlijk de Onze Lieve Vrouwe Broederschap en de drie schuttersgilden. Met hun kleurige kostuums en bijbehorende attributen dragen zij bij aan de identiteit van de dorpen. Met name tijdens processies, feestdagen en bijzondere gelegenheden gaan deze verenigingen in optocht door de straten en trekken veel bekijks. Iedere vereniging kent zijn eigen gebruiken en tradities. De bestuursleden van de schuttersgilden kennen in het oog springende namen als kapitein (voorzitter), deken (bestuurslid; we kennen nieuwe, regerende, afgaande, staande, toeziende en ‘gewone’ dekens!), deken-schrijver (secretaris), cornet (standaardruiter) en koning en koningin. Andere functionarissen zijn: de keizer, luitenants, piekeniers of  piekdragers, de vaandrig of vaandeldrager, de zilverdragers, gildemeesters, vendeliers en tamboers. De schuttersgilden kennen ook beschermheren of beschermvrouwen. Door het jaar heen kennen de schuttersgilden een aantal activiteiten. Zo worden er optrekdagen en teerdagen georganiseerd, meestal op de feestdag van de patroonheilige. Om de twee of drie jaar wordt geschoten om de titel van Gildekoning. Zijn vrouw krijgt de titel Koningin. De gilden treden op bij bijzondere gebeurtenissen zoals de Dodenherdenking en Koninginnedag. Ook begeleiden ze processies zoals de jaarlijkse processie naar Handel, samen met de broederschap in Gemert. De schuttersgilden zijn aangesloten bij de Gildenkring Peelland van de Noordbrabantse Federatie van Schuttersgilden, in 1935 opgericht in Gemert. Binnen kring- en federatieverband wordt deelgenomen aan gildefeesten en wedstrijden. Wie zo’n jaarlijkse Kringdag bezoekt, wordt getroffen door de gemoedelijke sfeer, de gezonde competitie, maar vooral ook door het indrukwekkende kleurenpallet tijdens de optocht en de massale opmars, de behendigheid van de wedstrijddeelnemers en vooral de gezelligheid.

Meer informatie:

www.sintwillibrordusgildebakel.nl
www.sintjorisgildegemert.nl
www.sint-antoniusgildegemert.nl